Onzichtbare Inkt

Het is me al meerdere malen opgevallen dat ik een tekst tegenkwam die ik tientallen jaren geleden geschreven had en daar nu ineens de volledige betekenis van ervoer.
Ik kon dat nooit verklaren, en ik heb ook nooit gehoord of gelezen dat andere mensen die ervaring ook hadden gehad..
Maar ik vind dat soort ontdekkingen best aangenaam.
Zou er er zoiets als een onvolgroeid weten bestaan. dat in je woont als een vruchtbeginsel wat pas door ervaringen, liefdevolle inspiratie of noest denkwerk rijpt?
Of is het zo dat het woord of begrip waarmee je toen de betekenis kenschetste nu een andere inhoud heeft gekregen.

Misschien maakt dit verhaal het (zowel voor jou als voor mij) wat duidelijker wanneer ik het opschrijf.
Het was een droom die een andere betekenis kreeg…

Ik woonde in die tijd op het eiland San Miguel de la Palma, een van de Canarische Eilanden, dat toen nog een oase was.
Ik landde er op 20 maart 1976 en kreeg het gevoel dat het daar nog pas 1952 was.
Ik was toen 41 jaar en was mijn geboortestad Amsterdam ontvlucht.
Ik had daar in de vrolijke creatieve jaren genoten van de veranderingen, maar zag dat vuur langzaam doven en was niet gelukkig met de geleidelijke radicalisering en de korst van toeristische outlets die zich steeds meer over voorheen leuke straatjes uitbreidde.
Ik kreeg genoeg van mijn oppervlakkige contacten. En dat kwam er ook nog bij, een belangrijke relatie liep stuk, en dat was niet de eerste keer dat dat gebeurde, dus ik begon mij af te vragen, of ik niet zelf de storende constante in die reeks was.
Nu ik dit opschrijf besef ik met enige verlegenheid dat dit onthutsend veel op de beschrijving van een midlifecrisis lijkt. Nou daar was ik dan vroeg me, want ik ben intussen al meer dan twee keer zo oud.

La Palma werkte direct genezend, nou ja, in eerste instantie bedwelmend, op momenten zo verrassend dat het leek of je ogen gewassen waren.
Ik kon daar zonder een grote kans op werk neerstrijken omdat ik voor mijn vertrek mijn flat in Amsterdam Noord had weten te verkopen en daar hield ik na aflossing van de hypotheek 8000 of 6000 gulden, weet ik niet meer precies, aan over.
Bovendien raakte de eerste bijdruk van “De komende en de gaande man” uitverkocht en zou een tweede druk uitkomen, waar ik op La Palma een naschrift zou schrijven. En dat zo dan ook weer een tijdje nog wat royalty’s opleveren.

Waarom dat naschrift?
Ik was me in de twee jaar na het uitkomen van dit boek over mannenemancipatie bewust geworden dat het verhaal nog niet af was. Misschien ook wel vooral waar het de persoon van de schrijver zelf betrof.
Wat ging er mis in mijn relaties.
Waarom droomde ik van een dochter?

De droom waarover dit verhaal gaat bezocht me in een gehucht in het noorden van het eiland toen ik overnachtte in een ruimte die leeg was en de muren wit gepleisterd waren, en die een weldadige rust in mij teweeg bracht.

ik bevind me aan de rand van een baai onder mij waar de hoofdstad van het eiland lijkt te liggen. De stad licht op in de duisternis. De contouren van heuvels steken af tegen de sterrenhemel.
Er klinkt een onaards mooi koor zonder woorden.
Dan dalen er wezens neer. Het lijken vrouwen maar het kunnen ook vogels zijn met lange in kleuren oplichtende veren.
Zijn het paradijsvogels?
Dan ben ik beneden, op een groot plein. Op de achtergrond zijn er lichten en mensen.
Ik zie dat er klein gebouwtje op het plein staat.
Als ik dichterbij ben lijkt het een zeshoekige kiosk, die aan alle kanten vensters heeft.
In het midden op een verhoging troont het Kind.
Het Kind kijkt mij aan en er gebeurt iets met me:
Ik wordt verbonden.

Was dit de aankondiging van het kind waar in naar verlangde?
Nu meer dan veertig jaar later denk ik dat er meer aan de hand was.
In 1972 of 73 schreef ik voor Opzij, waarvan ik toen nog redactielid was, een artikel getiteld Baarmoedernijd. In dat artikel vergrootte ik de persoonlijke jaloezie uit die ik voelde op het vermogen van een vrouw om een kind te dragen.
In dat licht had ik kunnen begrijpen dat wat ik in die droom voelde een virtuele navelstreng was.
Niet vrouw baart zoon, maar man baart dochter.
De rollen waren verwisseld.

In het meest gelezen boek ter wereld komt een beeldspraak voor van een licht dat in de duisternis scheen en dat door die duisternis niet begrepen werd.

Misschien was het ook wel een hint, een signaal vanuit dat onvolgroeide weten waar ik het in het begin over had.
In elk geval schreef ik in dat naschrift dat je wel een strategie kunt bedenken voor de bevrijding , maar niet een strategie voor de vrijheid.
Dat je voor de ontsnapping uit een gevangenis de muren van je gevangenis moet doorgronden, maar dat je die gevangenis niet de rest van je leven moet laten bepalen.
Rolverwisseling is geen antwoord op de emancipatie opgave, Er moet gestreefd worden na een volledige ontrolling!
Grappig is dat ontrolling de letterlijke vertaling is van desarollo, het Spaanse woord voor ontwikkeling.

Dat naschrift heb ik elders in dit weblog herdrukt. (https://gerardvb.com/2018/11/17/terug-naar-de-komende-en-de-gaande-man/ )

Nu heb ik de chronologie niet helemaal meer in m’n hoofd, dus weet ik niet of ik dat naschrift voor of na de droom geschreven heb, en of de droom het inzicht of het inzicht de droom getriggerd heeft, maar de metafoor van de navelstreng drong pas in 2020 tot me door.

The light of understanding (heb je Han Shan weer) had nog niet in álle hoeken geschenen blijkbaar.
De duisternis in casu zijn de schrale velden van het nog sluimerend bewustzijn.
Of moet ik zeggen onontgonnen bewustzijn.

Ik kijk uit na de volgende verrassingen.

voor Stéphanie

Toen ik met een huisgenote langs de DVD collectie liep pikte ze er en passant twee titels uit waar het woord ‘sunshine’ in voorkwam.
Een daarvan was Eternal Sunshine On The Spotless Mind.
Toen we later op die dag verder praatten zei ik op dat de Spotless Mind een Zen begrip was.
Nu had ik die DVD  nooit bekeken en ik vond het vreemd dat die titel me niet opgevallen was, toen ik de collectie aan het catalogiseren was, want het boeddhisme interesseert me wel.
Maar toen ik de titel opzocht in de International Movie Database bleek waarom, de film is een Amerikaanse comedy, een genre wat me meestal niet aanspreekt.
De titel is een citaat dat een van de personen in de film in een discussie gebruikt.

Ik bleef echter nieuwsgierig naar de betekenis van dat citaat en zocht verder.
Het is een regel uit een gedicht van Alexander Pope over een historisch paar uit de Middeleeuwen: Abélard en Héloïse. De eerste een filosoof en Héloïse een jonge vrouw, volgens veel teksten een tiener, die hij moest onderwijzen in godsdienst en filosofie maar en passant verleidde en in een klooster liet verdwijnen nadat ze bevallen was van het kind dat hij verwekt had, en Abélard zich naar mijn mening ook verder gedroeg als een zak.
Niks Zen.

Maar hoe kwam ik daar dan op?
Waarschijnlijk door twee teksten:
In de eerste plaats door de slotregel van een gedicht van (daar heb je hem weer) Han Shan.
Only when the mind is free of care,
Can the light of understanding shine in every corner.

De andere tekst heb ik niet op schrift maar ging naar ik me herinner over een vrouw die getroffen wordt door de weerspiegeling van de maan in het water in de put.
Ze schept zorgvuldig een emmer met de spiegeling uit de put om die mee naar huis te nemen…

Door al dat gelees is spiegel voor mij een metafoor geworden voor onze ”mind” (Bewustzijn? geest? ik weet er geen goed Nederlands woord voor).
En hiermee zitten we midden in de filosofische vraag die in alle tijden, culturen en religies terug komt:
Wat is de relatie tussen onze waarneming en interpretatie daarvan en de werkelijkheid?

Je vind het in Plato’s grot metafoor, bij Paulus in 1 Korinthe 13:9 tot 13:12 en in 2 Korinthe 3:18.
Wat me waarschijnlijk ook op het verkeerde been heeft gezet is dat Ingmar Bergman’s film “Såsom i en spegel” (Als in een spiegel) In Nederland uitgebracht werd als “In een donkere spiegel“. Terwijl Bergman hier duidelijk Paulus citeert en daar staat, althans in de Statenvertaling: Want wij zien nu door een spiegel in een duistere rede.
De spiegel is dus niet donker maar het ervaren beeld is niet helder. Op dat onderscheid kom ik verderop terug.

Enfin, die DVD ga ik waarschijnlijk niet bekijken.
Maar een Spotless Mind, als dat zou kunnen…
Want het blijft toch een aandoenlijke trek van de Homo min of meer Sapiens om met behulp van de rede te trachten de mate van onvolkomenheid van de rede vast te stellen.

Brecht zegt het in Das Lied von der Unzulänglichkeit menschlichen Strebens wat plat, maar ja hij komt ook uit de school van het historisch (en bijwijlen enigszins hysterisch) materialisme.

In een vroegere woonplaats kwam ik op weg naar bebouwde kom met een café en een postkantoor door een streek die Valparaiso heette, het paradijselijke dal.
Her paradijs op aarde was daar niet gevestigd, maar je zag onmiddellijk hoe ze op die naam gekomen waren.

Maar ook iemand die in voor en tegenspoed het geluk zoekt en weet te vinden, moet toegeven dat The Ink Spots niet helemaal ongelijk hadden wanneer ze zongen ‘Into each life some rain must fall’.
En dus kan het ook voorkomen dat de weg naar het geluk in Holset tijdelijk geblokkeerd kan worden.

Maar zoals de Ink Spots in het tweede couplet zongen ‘Some folks can lose the blues in their hearts’ en ook daar hebben ze hebben ze helemaal gelijk in.
Wat mij daarbij helpt is een gedicht van Han Shan,
Niet het gedicht dat ik hier al meerdere malen heb aangehaald. maar een kort achtregelig gedicht waarvan ik twee vertalingen ken, een in het Nederlands en een in het Engels.

De Nederlandse vertaling van W.L. Idema komt uit de bundel ‘Gedichten van de Koude Berg’ die werd uitgegeven door de Arbeiderspers, maar niet meer leverbaar is. Maar een tweedehands exemplaar is vast te vinden. (De site boekwinkeltjes.nl heeft voor mij al een paar keer wonderen verricht).

Degene die zijn medemens bedriegt,
Lijkt water te gaan halen in een korf:
Al ren je in één adem weer naar huis.
Wat blijft er in zo’n korf dan daarvan over?
Degene die door een ander wordt bedrogen,
Die lijkt op de sjalotten in mijn tuin:
Daar wordt wel elke dag wat afgesneden,
Maar desondanks gaat er de groei nooit uit!

Heet zelfde gedicht is ook vertaald in het Engels door Burton Wilson in de bundel Cold Mountain uitgegeven door de Columbia University Press:

When I see a fellow abusing others,
I think of a man with a basketful of water.
As fast as he can, he runs with it home,
But when he gets there, what’s left in the basket?
Whwn I see a man beibg abused by others,
I think of the leek growing in the garden.
Day after day men pull of the leaves,
But the heart it was born with stays the same

Dit gedicht van Han Shan troost me, sterkt me en maakt mij immuun voor the slings and arrows of outrageous fortune.

In de loop van mijn leven zijn er, hoewel ik geen fervent gedichtenlezer ben, meerdere strofen mij bijgebleven die me ontroerden of op een andere manier betekenis of een andere waarde voor mij hadden en hebben.

Daarom ga ik (als andere bezigheden het toelaten, binnenkort) een pagina aanmaken met fragmenten uit gedichten met een verwijzing naar de volledige tekst, en met wellicht een verhaal waarom en hoe die tekst mij aansprak.

Naschrift augustus 2020

Het is inmiddels een apart weblog geworden: https://gerardvb.com/gedichten-die-werkten/

De aanleiding
Het moment dat het deeg zich losmaakt van de kom van een keukenmachine is altijd weer spannend en geruststellend. Het wonderlijke proces heeft zich weer voltrokken. Uit drie grondstoffen, water meel en voordeeg heeft zich een nieuwe stof gevormd die met geen techniek ter wereld weer te reduceren is tot die drie grondstoffen.
Natuurkundig is het moment dat het deeg loslaat, het moment dat de cohesie (de samenbindende kracht) groter is dan de adhesie (de hechting aan de andere materie).
In ambachtelijke zin houdt het de bakker in kwestie bezig waarom dit moment de ene keer al in de vierde minuut van het kneden kan optreden en de andere keer pas in de laatste minuten van de acht waarop de keukenwekker is ingesteld.
De bakker streeft er na het proces zo goed mogelijk te beheersen, door de receptuur zo nauwkeurig mogelijk te volgen, maar de enige stap die niet volledig beheersbaar is, is de fermentatie van het voordeeg. Blijkbaar is die afhankelijk van de temperatuur en/of de vochtigheidsgraad in het huis in de dag en nacht die aan het kneden voorafgaan.
Maar omdat de bakker niet alleen brood maakt, maar ook een sociaal project uitvoert, namelijk voedsel te produceren tegen grondstofprijs en de arbeid te schenken is het niet verwonderlijk dat bij de confrontatie met een proces van toenemende adhesie ook vrijwel onmiddellijk gedachten opkomen over de maatschappelijke vormen van adhesie.
En inderdaad wordt  er door sociologen en politici gebruik gemaakt van de term ‘sociale cohesie’.
Onder sociologen is er verschil van mening wat die term precies omvat en waardoor sociale cohesie wordt veroorzaakt of juist wordt belemmerd. En politici verstaan onder sociale cohesie iets moois dat door hun voorstellen en/of maatregelen ontstaat of versterkt wordt.
Een interessant begrip dus, cohesie.

Meer of minder adhesie?
Zeker een interessant begrip als je je realiseert  dat waar de cohesie toeneemt in de regel toeneemt  adhesie (verbinding met het andere of de andere) afneemt. Dat is alleen daar niet het geval  waar oorspronkelijk geen enkele adhesie bestond.
Positieve effecten van sociale cohesie mogen dan zijn dat de onderlinge band en daarmee de onderlinge samenwerking en solidariteit verstrekt wordt, maar het negatieve aspect van dat onderlinge is dat het kan neigen tot exclusieve solidariteit en samenwerking. En in extreme gevallen tot uitsluiting van diegenen die niet tot ‘ons soort mensen’ gerekend worden.

Spontane adhesie of georganiseerde cohesie?
On na te gaan waar cohesie kan leiden tot isolationisme, lijkt het nuttig om onderscheid te maken tussen spontane cohesie en georganiseerde cohesie.
Spontane adhesie is een hechtingsproces dat ontstaat vanuit de wil en behoefte om dingen samen te doen of te blijven doen of samen te beleven. Dat kan veroorzaakt worden door wederzijdse aantrekking, uit een samen doorgemaakte ervaring, of door het ontstaan van een natuurlijke verantwoordelijkheidssituatie zoals die bestaat jegens je kinderen, ouders of andere naasten, of waar  iemand beroepsmatig of vrijwillig aan jouw zorgen, producten of diensten is toevertrouwd.
Georganiseerde cohesie daarentegen is gebaseerd begrippen die een (vaak exclusieve) eenheid suggereren waartoe bepaalde groepen mensen zouden behoren.
Stam, volk, ras, cultuur, klasse, geslacht, en geloofsgemeenschap zijn de bekendste begrippen die daarbij gehanteerd worden en die mensen er toe kunnen brengen te geloven dat zij daar toe behoren, er van nature mee verbonden zijn, en bepaalde eigenschappen aan ontlenen.

Hier lopen echter twee categorieën begrippen door elkaar, die beiden denkbeeldig zijn, aan elkaar tegenstrijdig zijn en om de irrationaliteit compleet te maken ook nog met elkaar vereenzelvigd worden: namelijk verband en individu. En verband wordt hier gebruikt als verzamelnaam voor de hierboven genoemde trits van stam, volk, ras enzovoort. En individu is hier gebruikt voor een stel begrippen als persoon, persoonlijkheid, en identiteit.

Dat die twee verschillende , en in menig opzicht aan elkaar tegengestelde begrippen toch met elkaar door elkaar worden gehaald blijkt bijvoorbeeld  uit het ’Koersdocument’ van een aantal gemeenten in Zuid-Limburg die op meerdere terreinen willen gaan samenwerken, en waarin gesproken wordt van hun ‘gezamenlijke identiteit’.
Terwijl je bij die zelfde gemeenten om de zoveel tijd terecht moet om je identiteitsbewijs te verlengen zodat je kunt bewijzen dat jij inderdaad Ben Burger bent geboren op die en die dag in die en die plaats en volstrekt iemand anders bent dan al die x miljard andere aardbewoners? Hoezo ‘gezamenlijke identiteit’.
Een marketing bureau spreekt in een advies aan een van die gemeenten zelfs over het DNA van die gemeente.

Wat is nu de aantrekkelijkheid van zo’n virtuele eenheid
Dat hangt er van af over wie we het hebben. Over degenen die zich tot een bepaalde groep te behoren, of over de bestuurders die uitgaan van het bestaan van zulke groepen, en ze zo nodig zelf in initialiseren.
Laten we het eerst hebben over de beweegredenen kunnen zijn voor mensen om zich als lid van een groep te zien en te voelen.
Het stamverband is waarschijnlijk de oudste vorm, en bood zeker vroeger veiligheid. Dat wil zeggen veiligheid naar binnen, maar tegelijk naar buiten toe ook een afhouden dat zich kan uiten in houding  van afstandelijkheid tot vijandigheid ten opzichte van de omringende stammen.
Zelfbehoud vereist stabiliteit en in de beginfase van een populatie ook groei en uitbreiding van de genenpool. Groei die zijn beurt weer leidde tot de behoefte aan gebiedsuitbreiding. Het begin van de geopolitiek dus eigenlijk.
In modernere tijden blijken er andere prikkels te zijn die mensen er toe kunnen bewegen om zich aan te sluiten bij- of onderdeel te voelen van een bepaalde groep.
Dat gebeurt als je  aan een bepaalde groep collectieve positieve eigenschappen toedicht.
Eigenschappen waar je trots op kunt zijn. En het mooie is dat je die eigenschappen daarvoor als individu helemaal niet hoeft te hebben meegekregen of door hard werken hoeft te hebben ontwikkeld. Je hoeft je alleen maar aan te sluiten bij een club die dat verkondigd of ze na te praten.
Zo was er een tijdje een partij van een VVD dissident die de naam droeg “Trots op Nederland”. Blijkbaar gebaseerd op het idee  dat trots het resultaat is van verdienste, en als je je dus lieerde aan die trots je vanzelf ook die verdienste verwierf. Maar dat is natuurlijk een ontzettend dom idee.
In de persoonlijke sfeer kan je daar nog wel een zeker begrip voor opbrengen
Opa heeft in zijn jonge jaren een aardig potje straatvoetbal gespeeld en als hij dan mag beleven dat zijn kleinzoon de jeugdopleiding van een profvoetbalclub weet te halen, denkt hij  (of zegt misschien wel eens hardop) ‘dat heeft ie van mij’. Maar de opa in kwestie denkt (en zegt al helemaal niet) hetzelfde als zijn kleinzoon opgepakt wordt voor een of ander misdrijf.

Dit verschijnsel nu, dat mensen  er toe verleid kunnen worden zich te identificeren met  een complex van eigenschappen dat toegedicht wordt aan een abstracte entiteit als volk en alle afleidingen daarvan is op kleinschalig niveau nog te beschouwen als een ietwat belachelijk doch onschuldig tijdverdrijf. Zo stond onlangs in een regionaal dagblad een bericht dat, oh grote schrik, het volkslied van de provinciehoofdstad plagiaat leek te zijn van het volkslied van een Midden-Europese natie!

Maar op grootschalig niveau waar het de vorm krijgt van nationalistische retoriek wordt het ronduit gevaarlijk.
De geschiedenis biedt genoeg voorbeelden waartoe een collectief ‘Volksempfinden’ kan leiden. Inclusief de massale verkiezing van een misdadiger tot Führer und Reichskanzler per referendum.
Het referendum dat tegenwoordig weer wordt aangeprezen als ultiem democratisch instrument.

Zuilen en bundels
Waarom wordt  dat denken in collectieven dan toch noch in een groot deel van het politieke spectrum druk beoefend?
Allereerst is het gemakkelijker om te denken aan een monolithische entiteit als ‘het volk’ dan als een samenleving van mensen met uiteenlopende talenten, bezigheden, belangen en idealen. Daarnaast is het bestaan van groepen die zich opwerpen als dragers van bepaalde waarden gemakkelijker voor bestuurders omdat die dan naar hen kunnen verwijzen als verschaffers van een legitimerend draagvlak.
In gebieden waar dat groepsgevoel nog een belangrijke rol speelt, wat men kan waarnemen door een sterk verenigingsleven en het in stand houden van oude tradities, scoren die conservatieve partijen het beste. Wat tot gevolg heeft dat, wanneer er impopulaire maatregelen getroffen moeten worden zo’n partij zich vaak bediend van de formule “mits haalbaar, betaalbaar en er voldoende draagvlak is”.
Zo is de steun bij de volgende verkiezingen in elk geval voor een deel verzekerd.[1]

Het onderscheid tussen spontane adhesie en georganiseerde adhesie is niet definitief. Het kan dat spontane belangengroepen zoals de gilden later geïnstitutionaliseerd worden in wat wij in de tweede helft van de vorige eeuw nog kenden als bedrijfschappen.
In de meest extreme vorm heeft dit geleid tot het besturen van het land via die afzonderlijke belangen groepen die ingeënt werden met één overheersend belang: de grootheid en superioriteit van de natie en daarmee van de onderdanen. In Italië vorm gegeven door het fascisme en in Duitsland ten tijde van het nationaalsocialisme. In Nederland werd het idee van de corporatieve staat met enige afstand toch niet helemaal onaantrekkelijk gevonden.
Dat is wel te begrijpen omdat de verzuiling in zekere zin een vorm van corporatisme light was.
Hier ontbrak gelukkig het element van een verbindende ideologie omdat elke zuil zijn eigen heiig ideaal had.
Bovendien was elke zuil gelieerd aan ten minste één politieke partij en was de landelijke politiek onderworpen aan een democratisch proces.
In de nadagen van het zuilenstelsel toen de bevolking na de bevrijding van de bezetter, eigenlijk ook wel van andere zaken af wilde, want ideaal waren de vooroorlogse dagen zeker niet werd op de doorbraak gedachte van links gereageerd met het Mandement van de Bisschoppen en was het hek van de dam.
Toch kon er na de ontzuiling toch nog goed samengewerkt worden tussen politieke vleugels en werden in de periode van de rooms-rode coalities belangrijke sociale hervormingen doorgevoerd zoals de algemene ouderdomswet en de algemene bijstandswet.
Volgens de oude bakker die dit verhaal begon zijn er na de oorlog twee ontwikkelingen geweest die een herwaardering verdienen: De ontzuiling en de (onvoltooide) emancipatie.

De ontzuiling omdat hier naar zijn mening met het wegwerpen van het badwater te weinig nagedacht is wat er vervolgens met het kind moest gebeuren,
De emancipatie omdat deze enerzijds onvolledig is geweest en anderzijds geleid heeft tot een overwaardering van het begrip identiteit.

Wat het laatste betreft is hier al eerder over geschreven en de vier artikelen over vrijheid in dit blog, over die emancipatie is al veel terug te vinden in https://gerardvb.com/2018/11/17/terug-naar-de-komende-en-de-gaande-man/

Helaas emancipeerden de ondernemers zich via de globalisering tot een macht waar lokale overheden geen grip meer op hadden daarbij gefaciliteerd  het inslaan van een ‘derde weg’ van sociaaldemocratische leiders, waarbij het woord doorbraak een geheel andere betekenis kreeg.

Hoe nu verder?
Inmiddels staan we voor een crisis die alleen maar op te lossen is als we het ongeschonden voortbestaan van de biosfeer als eerste prioriteit zien.
We kunnen dus niet doorgaan met  die dodelijke formule  van “haalbaar, betaalbaar en draagvlak” te herkauwen.
Want dat draagvlak zou wel eens net zo betrouwbaar kunnen zijn als de bodem van een overbelast rubberbootje op Middellandse Zee.
En laten we kritisch zijn ten aanzien van iedereen met termen als DNA en identiteit of zelfs gezamenlijke identiteit als het over mensen gaat.

______
[1] “By its very essence, politics induces those who work in it to focus their attention on short-term issues that have a direct bearing on the next elections instead of on what will happen a hundred years from now. It compels them to pursue group interests rather than the interests of the human community as a whole, to say things that please everyone and not those which people are not so happy to hear, to treat even truth itself with caution.”

Fragment het voorwoord van Vaclav Havel in tot The Open Society and Its Enemies van Karl Popper, tijdens de uitreiking van een eredoctoraat mede n.a.v. het feit dat het vijftig jaar gleden (in 1945) verscheen.

Preface: ‘Karl Popper’s The Open Society and Its Enemies in the contemporary global world’ — Pagina xv