Onzichtbare Inkt

Al tijdens de bezetting waren er gezagsdragers bezig met plannen voor het naoorlogse Nederland, zo bleek later. Een aantal van die plannen waren van een tamelijk autoritair karakter, en gelukkig zijn ze geen van alle doorgegaan.
Niettemin veranderde Nederland vóór de zestiger jaren op sommige gebieden al aanmerkelijk.
Sommige van die veranderingen waren het resultaat van bewuste keuzes van bestuurders andere een nasleep van de tweede wereldoorlog.
Zo was een van de grootste plagen van de naoorlogse jaren de woningnood.
Ook nu is er een tekort aan bepaalde typen woningen, maar toen was er vrijwel niets en moesten jong getrouwde stellen jaren lang op zolderkamertjes hokken tussen een geïmproviseerd keukentje en drogend wasgoed en dat ook nog vaak in het huis van de ouders van een van de twee.
Een gevolg was dat wanneer je ook maar ergens een woning kon krijgen je hem ook meteen nam waar je ook terecht kwam.
Was het voor de oorlog nog zo, dat er buurten waren waar families al generaties lang woonden, na de oorlog verdween dit fenomeen grotendeels.
Je zou het het begin van de ontbuurting kunnen noemen.
Een proces dat later versterkt is door het verdwijnen van buurtwinkels en postkantoren en de concentratie van scholen en andere voorzieningen, de scheiding van wonen en werken in de stedenbouw en de daar mee samenhangende automobilisering.

Rond 1960 begon er een andere belangrijke ontwikkeling waarvan de naschokken nu nog in het omroepbeleid te beleven zijn, de ontzuiling.
Lange tijd hebben we de ontzuiling gezien als een emancipatiebeweging. Een bevrijding uit de knellende banden van het levenbeschouwelijke milieu waarvan men ongewild bij geboorte deel van uitmaakte, en waar je moeilijk aan kon ontsnappen omdat de maatschappij tot in het absurde op levenbeschouwelijke grondslag georganiseerd was.
De R.K. Geitenfokvereniging was daar het spreekwoordelijke voorbeeld van.Waar echter weinig over bekend is, is wat we daarvoor terugkregen. Kwamen er oecumenische geitenfokverenigingen voor terug? Of kwam ontzuiling neer op afbrokkeling van het verenigingsleven en vormen van maatschappelijke zorg?
Ik denk dat de ontzuiling een ontwikkeling was die uit de zelfde onderstroom voortkwam als de doorbraakgedachte, die tot het verdwijnen van een duidelijke klassepartij als de SDAP leidde en daar de Partij van de Arbeid voor teruggaf.
Het was modern om je breed te oriënteren. De welvaart steeg, de televisie verbreedde je horizon en het grootste gevaar na de Russen dat ons bedreigde was ‘het probleem der vrijetijdsbesteding’.

Toen de Sociaal Democratische Arbeiders Partij veranderde in een Partij van de Arbeid, verdween met het woord arbeider ook het begrip arbeider uit ons bewustzijn.
In Nederland had je alleen nog werknemers, nou ja en tijdelijk wat ‘gastarbeiders’ maar die gingen over een tijdje weer weg. Dus bij gebrek aan een echte arbeidersklasse was er ook geen noodzaak die te ‘verheffen’.
Later in het postfortuinlijke tijdperk zou links nog wel schoorvoetend toegeven dat ze ‘bepaalde ontwikkelingen’ te lang genegeerd hadden, of woorden van gelijke slapte, maar dan doelden ze er op dat ze maar toegelaten hadden dat die mensen maar niet integreerden. Terwijl natuurlijk het punt was dat zij tekort geschoten waren die nieuwe arbeidersklasse te integreren in hun maatschappijbeeld.
En zo werd in die naoorlogse jaren de bijl gelegd aan die hele schitterende omgeving van de socialistische beweging: de vakbond, de woningbouw corporaties (Laat licht en lucht uw woning binnentreden…), de wereldbibliotheek, de talloze verenigingen, de op de natuur gerichte bewegingen (voorlopers van de milieubeweging), de geheelonthouders, de esperantisten, misschien niet allemaal officieel geaccrediteerd aan het socialisme, maar wel voortkomend uit het vooral na de eerste wereldoorlog oprecht beleefde verlangen naar een betere wereld, zo niet voor ons, dan voor onze kinderen.

In de zestiger jaren tijd werd dat soort dingen al geassocieerd met spruitjeslucht. Om in 1995 door oud vakbondsman Wim Kok als ‘ideologische veren’ afgeserveerd te worden.
De ideologie werd trouwens al in 1966 als een hinderlijk blok aan het been van een politicus bevonden, met de oprichting van D’66. Het pragmatisme deed zijn intrede. Geeft u ons nou maar uw stem dan maken wij wel uit wat wij er mee doen. In dit opzicht heeft die partij dan ook niet teleurgesteld.
En zo verdwenen de buurt, de kerk, de klasse en de politieke overtuiging al halverwege de vorig eeuw voor een goed deel als bindend element.

Maar eind zestiger en begin zeventiger jaren doken er nieuwe bewegingen en idealen op: flower power, de vredesbeweging, provo, de kritische psychiatrie, de tweede feministische golf, de milieubeweging.
Was deze editie van ‘de nieuwe mens’ dan de definitief sociale versie?

Ik ben vergeten in welk jaar het was, begin zestiger jaren geloof ik, dat wij met de Haagse Ban de Bom groep de eerste sit down aktie in Nederland hielden op de kruising Anna Paulownastraat / Laan van Meerdervoort.
Uren hebben we toen vooraf gediscussieerd over de vraag of dat eigenlijk wel kon. Was dit wel geweldloos? Het ging niet over de vraag wat we moesten doen als we opgepakt werden, nee of het daar zitten en het verkeer blokkeren wel geweldloos was, was de vraag.
Wat me behalve die gewetensvolheid van die tijd bijgebleven is, is de vanzelfsprekendheid waarmee iedereen elkaar steunde. Dat je de overeenstemming zocht in plaats van verschillen als je met mensen te maken kreeg die uit een heel andere hoek van de maatschappij kwamen. Quakers, oude SDAP-ers die weer helemaal opbloeiden, scholieren en 65+ers, leden van de Pinkstergemeente en humanisten het liep allemaal door elkaar en steunde elkaar en dat was nodig want je deed dingen die je nooit gedacht had te kunnen doen. Je stelde je bloot met zo’n spandoek of sandwich bord en het was maar afwachten hoe het publiek of het gezag zou reageren.
In alle andere actiegroepen waar ik in verzeild raakte, trof je die zelfde gelijkheid, solidariteit en warmte aan in de beginjaren.

Maar dat bleef niet zo.
Als de beweging groeide en aandacht kreeg in de media meldde zich meestal een tweede lichting.
En die was iets radicaler dan de mensen die de beweging gestart hadden. Naarmate die tweede richting talrijker werd begon er zich een richtingenstrijd te ontwikkelen.
Ik kreeg de indruk dat die tweede lichting meer aangetrokken werd door de aandacht die de beweging trok, dan door de uitgangspunten er van.
En in het verlengde daarvan trad vaak ook een vermientjanisering van de beweging op. De carrièreactivisten meldden zich. Soms kwamen die uit de lucht vallen en bleken zij opeens je woordvoerder te zijn en kon je tot je verbazing vast stellen dat ze op een dag zonder last of ruggespraak hun duivenveren afschudden. Soms ook groeiden ze in de beweging zelf op.

Ik herinner me dat een vrouw – die tijdelijk in het zelfde pand woonde als ik – een boek over haar leven en feministische ontwikkeling schreef en daarbij alle personen uit haar omgeving met name noemde en beschreef. Zo ook de vrouw van haar minnaar waar ze haar lesbische stage bij liep. Alleen de minnaar zelf verscheen onder pseudoniem want die vervulde een politieke functie, zoals de schrijfster dit nu ook zelf doet.

In die tijd waren er ook verschillende initiatieven om een feministisch tijdschrift op te richten.
Twee meiden die met een van die bladen bezig waren ontdekten dat er ergens een subsidiepotje bestond waarvan zij dachten dat ze daar aanspraak op konden maken. Dus wendden zij zich in goed vertrouwen tot een ervaren zuster die goed thuis was in bestuurlijke en politieke kringen en vroegen aan haar hoe ze dit het beste aan de vork konden steken.
Deze zuster was echter zelf bezig een blad op te zetten en had daarvoor al een financier gevonden in een goedlopende uitgeverij. Nog die zelfde avond stuurde ze de subsidie-aanvraag voor haar eigen blad in en kreeg die ook. Zij schopte het in de politiek een stuk verder dan de schrijfster.

Het kortst was de politieke loopbaan van de jongen die ik in de vredesbeweging voor het eerst ontmoette en die later de meest geïnterviewde Sponti-theoretiker van een alternatieve Amsterdamse beweging werd die later zelfs in de gemeenteraad kwam.
“Ik zie je nog wel eens wethouder worden,” zei ik een keer tegen hem op een avondje van de Amsterdamse Voorleesclub, omdat ik toch wel tekenen op zijn voorhoofd meende te ontwaren.
Hij keek me een tijdje aan en zei toen “Denk je dat?”
Ik kreeg echt de indruk dat hij dacht dat hij een antwoord vermeden had.
Hij heeft het maar kort uitgehouden in de politiek.

Wat ik maar wil zeggen, is dat er vaak een bepaalde invloed aan de bewegingen van de zestiger en zeventiger jaren wordt toegeschreven, maar dat de ideeën van de inspirators niet altijd overeind blijven naar mate de beweging groeit.

Eind jaren zestig vormde zich in Amsterdam een Comité ter Bevordering van de erkenning van de DDR. En daar was ik ‘lid’ van.
Zulke activiteiten waren destijds niet populair. De koude oorlog woedde nog hevig en ook in koude oorlogen is de waarheid altijd het eerste slachtoffer.
Een waarheid die toen niet mocht bestaan, was dat geen van de mensen die ik in dat comité leerde kennen ook maar enige sympathie had voor het regime van de DDR.
Wij hadden echter het idee dat er ontspanning nodig was en dat je die nooit zo kunnen bereiken als je niet begon met te erkennen dat je tegenstander bestond. Maar alleen al deze gedachtegang leverde je het predikaat meeloper op.
We leefden in een klimaat waarin het woord ‘genuanceerd’ met hoorbare aanhalingsteken en op smalende toon werd uitgesproken.
Ongeveer op de toon waarop rechtse scherpslijpers nu ‘politiek correct’ of ‘multicultureel’ uitspreken.

Goed, we bereikten dus niets ten aanzien van de ‘Genossen’, en het werd zelfs onaangenaam als je merkte dat zij je voor hun politieke karretje probeerden te spannen en dan van de weeromstuit de Nederlandse pendant van de Stasi hier in je spullen zat te snuffelen.
Nee, wat dat betreft waren de Nederlandse zakenlieden die de Leipziger Messe in dat niet bestaande land frequenteerden succesvoller.

Hoe dan ook, ik bevond me op een dag in Oost-Berlijn in een eethuis achter een groot bord zuurkool, toen een Vopo (Volkspolizist ) mijn tafeltje naderde en vroeg of hij aan mocht schuiven.
Dat mocht.
Waar ik vandaan kwam, vroeg hij.
Nou, dat ik uit het Westen kwam, was wel duidelijk. Als non-conformist droeg ik natuurlijk het non-conformisten uniform bestaande uit baard, lang haar en spijkerpak.
Wat ik al eerder had gemerkt, was dat de kaders daar bijzonder geïntrigeerd leken door een fenomeen als Provo.
Dat leek namelijk op een revolte, maar dan wel een volgens een recept dat niet in het kookboek van Karl Marx voor kwam.
Hoe zat dat nou ideologisch? Nee, een beweging zonder ideologie, dat ging er niet in.
De nieuwsgierigheid van de Vopo was van de zelfde aard.
Toen ik in mijn pogingen duidelijk te maken wat de Provo’s bezielde een paar keer het woord vrijheid had gebruikt, onderbrak hij me beleefd en vroeg wat volgens mij dan vrijheid was.

Ik moet zeggen dat ik de situatie erg pikant vond.
Daar zat ik oog in oog met een geüniformeerde vertegenwoordiger van een dictatuur , die belangstellend vroeg wat ik onder vrijheid verstond.
En hoe achterlijk dat nu ook klinkt, ik wist daar niet zo gauw antwoord op.
Blijkbaar was vrijheid voor mij zoiets gewoons dat je er niet diep over nadacht, als je in vrijheid leefde. Zoiets als schone lucht en schoon water vroeger ook gewoon waren. Vrijheid was meer een gevoel dan een filosofisch begrip voor me in die tijd. Vrijheid was er gewoon, en hield pas op waar het de vrijheid van anderen dreigde te beperken.

Maar als vertegenwoordiger van het Vrije Westen moest ik natuurlijk wel met iets voor de dag komen, dus begon ik te improviseren over de mogelijkheid je te ontplooien zover je kon en wilde zolang je de vrijheid van anderen maar niet belemmerde.
Entschuldige, viel de Vopo me in de rede, maar je kunt in een definitie niet het te definiëren begrip als limiet gebruiken.
Ja, daar had hij gelijk in. Meneer was blijkbaar beter geschoold dan ik.
Ik kwam er ter plekke niet uit. Dus vroeg ik maar eens wat híj dan wel onder vrijheid verstond.
Daar hoefde hij geen seconde over na te denken: “Die Erkenntniss der Notwendigkeit”.

Notwendigkeit?
Ja, zei hij en er volgden acht minuten Marx.
Ik kon het allemaal niet volgen.

Een dag later liep ik langs een grote boekhandel en zag daar een boekje in de etalage dat Klein politisches Wörterbuch heette. Het kostte – zoals alle boeken daar – een habbekrats.
Ik schafte het aan en zoals u al vermoedt was het eerste wat ik opzocht Freiheit.
En inderdaad Freiheit was Die Erkenntniss der Notwendigkeit*. En dat sterretje betekende dat Notwendigkeit ook in het woordenboekje opgezocht kon worden.
Dat leverde echter niet veel meer inzicht op dan het betoog van mijn tafelgenoot mij verschaft had.
Als ik het me goed herinner verwees Notwendigkeit naar de wetmatige onontkoombaarheid van het Marxistische maatschappijmodel, waar gezien de historische ontwikkeling toch een foutje in gezeten schijnt hebben gezeten. Ik zie tenminste wel een hoop ineenstorten om me heen, maar niet het kapitalisme.

Toch is het een onverdraaglijke gedachte om vrijheid enerzijds zo essentieel als ademhaling te ervaren en tegelijkertijd het wezen er van niet te doorgronden.
Zeker in een periode dat het vrijheidsbegrip ter sprake komt wanneer het recht verdedigd wordt om vanuit een behaaglijke maatschappelijke positie toch al gefrustreerde bevolkingsgroepen te beledigen of te provoceren.

Zonder het te beseffen liep ik echter al jaren rond met de sleutel tot mijn huidige vrijheidsopvatting.
Er zullen niet veel mensen zijn die de tekst van Roland Holst op het Nationaal Monument op de Dam uit hun hoofd kennen.
Ik ook niet op de eerste regels na:

Nimmer van erts tot arend was enig schepsel vrij onder de zon, noch de zon zelve, noch de gesternten. Maar geest brak wet en stelde op de geslagen bres de mens.

Wat wordt hier veel gezegd in twee regels.
Volgens mijn interpretatie van de dichter ontstaat vrijheid op het moment dat de mens ontstaat, omdat geest wet breekt.

Wet betekent dan de natuurwetten waaraan de materie onderworpen is, en waarin geen keuzemomenten aanwezig zijn. Maar wanneer geest wet breekt, dat wil zeggen bewustzijn en kennis en zelfreflectie ontstaan, ontstaat de mogelijkheid te kiezen en de mogelijkheid om te kiezen zou je vrijheid kunnen noemen.
Dat is een heel prikkelende gedachte want onmiddellijk doemen er allerlei vragen en associaties op.

De trits erts arend mens beschrijft de schepping of zo u wil de evolutie hier op aarde tegen de achtergrond van zon en gesternten, het eerder ontstane heelal.
En natuurlijk denk je dan in dit werelddeel onmiddellijk aan de scheppingsweergave in Genesis, waarin de bewustwording wordt bestraft met verdrijving uit het paradijs.
Daarnaast zijn er echter ook andere interpretaties van de schepping. Zoals bij voorbeeld in het Alevitisme, voortgekomen uit de Sufi beweging die weer ontsproten is aan de shi’itische stroming van de Islam. “Volgens de Alevitische filosofie zijn de schepper en het geschapene identiek, met andere woorden exact hetzelfde.” en wordt de schepping geassocieerd met het bewustwordingsproces “Door de mens te scheppen werd God zich bewust van zijn eigen existentie. Want God kon vanuit een onbekendheid alleen door middel van de denkende en deze gedachten uitdrukkende mens zich bewust worden van zijn eigen bestaan. Als god de mens niet had geschapen, was hij zich ook niet bewust worden van zijn eigen existentie.”
Beide citaten zijn ontleend aan de internet site alevieten.nl die echter niet meer bestaat.

Wel vond ik de tekst terug op http://turksnl.net/forum/viewtopic.php?f=7&t=12319&st=0&sk=t&sd=a&start=30 in de bijdrage van Ebru op 1 november 2005.

Ook als je niet een bepaalde religie belijdt zijn er uit religieuze opvattingen wel ideeën te halen die als katalysator voor je eigen denkproces kunnen dienen.

Iedereen die wel eens twijfelt, ervaart dat de mogelijkheid om keuzes te maken vergezeld kan gaan van de noodzaak een keuze te maken.
En naarmate je kennis toeneemt begin je ook te ervaren dat sommige keuzes te prefereren zijn boven andere.
Er zijn betere en slechtere keuzes mogelijk.
Dus zodra je kunt kiezen hebben goed en kwaad intrede in je denken gedaan.

Je kunt het christelijke scheppingsverhaal dan ook geen ongelijk geven: Kennis (van goed en kwaad) maakt een eind aan het zorgeloos bestaan.

En bij elk nieuwgeboren kind zien we dat proces zich herhalen.
Elke goed verzorgde baby leeft aanvankelijk in paradijselijke omstandigheden, maar naarmate het kind ouder wordt en meer kan, hebben we de plicht het op te voeden en het te leren die mogelijkheden goed te gebruiken.
Vrijheid blijkt dus een geschenk met een gebruiksaanwijzing.
Een gebruiksaanwijzing die echter niet in de verpakking aanwezig was.
We zullen hem zelf moeten schrijven1)

Vrijheid is niet alleen kunnen kiezen maar vaak ook moeten kiezen.
Kiezen betekent je zelf de vraag stellen wat goed is.
Je kunt dus spreken van een gelijktijdige geboorte van vrijheid en verantwoordelijkheid.

Dus toch zoiets als Erkenntniss der Notwendigkeit?

Om praktisch nut te hebben van zo’n conclusie, zal je toch antwoord moeten geven op de vraag wat die noodzaak of verantwoordelijkheid dan in concreto inhoudt.

Wat is goed. En voor wie?

[1] Overigens vraag ik me af hoe aanhangers van het Intelligent Design dit zien. Wanneer ik een menselijk product beoordeel dan is een belangrijk criterium of de bediening er van zonder meer duidelijk is en zo niet of er dan een gebruikershandleiding bij zit die glashelder is en elk misverstand uitsluit.
Misschien zullen die aanhangers van de Intelligent Design idee dan zeggen dat de Bijbel die Intelligent User Manual is, maar je kunt niet volhouden dat dat boek niet tot misverstanden geleid heeft. Alleen op het punt van het bestaan van de vrije wil zelf al, geeft de Schrift blijkbaar niet iedere gelovige het zelfde uitsluitsel.